Από το Ρowerpolitics.eu

Με το επίσημο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως αυτό υπεγράφη επάνω στη φρεγάτα USS Missouri, στις 2/9/1945, ο κόσμος είχε ήδη χωριστεί σε 2 ισχυρούς πόλους: Από τη μία πλευρά βρίσκονταν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ), και από την άλλη η Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) – αντίπαλοι με έπαθλο την παγκόσμια κυριαρχία.

Ήδη έως το 1948, σε κάθε χώρα που είχε απελευθερωθεί, η ΕΣΣΔ είχε εγκαθιδρύσει φιλική προς το καθεστώς κυβέρνηση. Αυτή η δράση, όπως ήταν φυσικό, έφερε αναβρασμό στις τάξεις των δυτικών, καθώς φοβήθηκαν την επιρροή του κομμουνισμού στις δημοκρατίες της Δυτικής Ευρώπης. Για αυτό το λόγο, οι ΗΠΑ πέρασαν στην «αντεπίθεση». Ήδη από το 1946, ο Αμερικανός πρέσβης στη Μόσχα, George F. Kennan, προέτρεπε την αλλαγή της στάσης της Washington απέναντι στην αυξανόμενη απειλή. Το 1947-48 τέθηκε σε ισχύ το σχέδιο Marshal για την ανοικοδόμηση της Ευρώπης, και οι δυτικές δυνάμεις κατοχής της Γερμανίας ένωσαν τα τμήματα τα οποία κηδεμόνευαν. Αφότου η ΕΣΣΔ αντέδρασε με τον αποκλεισμό του Βερολίνου (2/4/1948-12/5/1949), υπεγράφη τον Απρίλιο του 1949 η συνθήκη του ΝΑΤΟ (North Atlantic Treaty Organization), η οποία αποτέλεσε και το έναυσμα της αμερικάνικης πολιτικής απέναντι στην ΕΣΣΔ. Το 1954 και 1955, υπογράφονται άλλες δύο παρόμοιες συνθήκες: Η συνθήκη δημιουργίας του SEATO (South Eastern Treaty Organization) και του «Συμφώνου της Βαγδάτης» (μετέπειτα CENTO, Central Treaty Organization), αντίστοιχα. O SEATO αποτελούνταν από τις Αυστραλία, Γαλλία, Νέα Ζηλανδία, Πακιστάν, Νότιο Πακιστάν (σημερινό Μπαγκλαντές), Φιλιππίνες, Ταϊλάνδη, Μεγάλη Βρετανία και ΗΠΑ, και το Σύμφωνο από τις Ιράν, Ιράκ, Πακιστάν, Τουρκία και Μεγάλη Βρετανία.

Τα μέλη της Συνθήκης της Βαγδάτης

Συνδέοντας όλες αυτές τις περιοχές, οι ΗΠΑ αποσκοπούσαν στο να εξαπλώσουν την επιρροή τους σε ένα «δαχτυλίδι» γύρω από την ΕΣΣΔ, και να της κόψουν την πρόσβαση στη θάλασσα και σε περιοχές της Μέσης Ανατολής και το Σουέζ. Στην πράξη το σχέδιο ήταν στο «Βορεινό Επίπεδο» – δηλαδή, στις όμορες χώρες της ΕΣΣΔ να δημιουργηθεί συμμαχία που θα συνέδεε τον ακρότατο σύμμαχο του ΝΑΤΟ, την Τουρκία, με τον δυτικότερο σύμμαχο του SEATO, το Πακιστάν (US Department of State Archives). Το σχέδιο εστέφθη μερικής επιτυχίας, διότι δεν ήταν όλες οι συνθήκες το ίδιο αποτελεσματικές. Εδώ θα μελετήσουμε σύντομα την περίπτωση του Συμφώνου της Βαγδάτης/CENTO, καθώς παρουσιάζει ενδιαφέρον για την εξέλιξη της σημερινής διεθνούς οργάνωσης. Ο τρόπος με τον οποίο διαλύθηκε, θα μπορούσε να δώσει μαθήματα για το σήμερα, με τις –επικίνδυνες– δηλώσεις του Donald Trump για το ΝΑΤΟ.

Ιστορία και λειτουργία του CENTO

Η Μέση Ανατολή -ακόμη και εκείνων των χρόνων- ήταν ένα ασταθές σύνολο, προσφάτως απελευθερωμένων κρατών από την αποικιοκρατική ισχύ της Μεγάλης Βρετανίας. Όμως, η υπογραφή του Συμφώνου της Βαγδάτης δεν φαίνεται να έλυσε το πρόβλημα. Ορισμένα από τα συμβαλλόμενα μέρη του Συμφώνου, καθώς και όσα δεν ήταν κράτη-μέλη του, δεν ήταν ιδιαίτερα θετικά ως προς την ύπαρξή του. Κάποιοι το θεωρούσαν αλλαγή αποικιακού ελέγχου, ενώ κάποιοι άλλοι ήλπιζαν στην ουδετερότητα της περιοχής. Σημαντικό πρόβλημα, επίσης, ήταν ότι οι ΗΠΑ δεν πήραν μέρος επίσημα στο Σύμφωνο, αλλά υπέγραψαν διμερείς συνθήκες συνεργασίας (οικονομικής φύσεως κυρίως) με όλα τα κράτη-μέλη του. Αυτό, βέβαια, δεν συνιστούσε λύση. Αντίθετα, αποτελούσε τη μεγάλη αδυναμία του Συμφώνου. Τελευταίο -μα μη εξαιρετέο- πρόβλημα που αντιμετώπισε εξ αρχής η συμφωνία αυτή ήταν οι αντιδράσεις και οι φιλοδοξίες του πρωθυπουργού της Αιγύπτου, Gamal A. Nasser.

Ο Nasser αποτελεί μία από τις σημαντικότερες, αν όχι τη σημαντικότερη μορφή του ψυχρού πολέμου στην περιοχή. Στην αρχή διατηρούσε ουδέτερη στάση, παίζοντας μεταξύ των δύο πλευρών, και αργότερα, τείνοντας προς τους σοβιετικούς, ήταν ο εκσυγχρονιστής της Αιγύπτου. Προκάλεσε την κρίση του Σουέζ το 1956, μετά από οικονομική διαφωνία με τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία για το φράγμα του Assuan, εμπλέκοντας σε ένα πόλεμο την Αίγυπτο που παραλίγο να χάσει – και θα έχανε αν δεν είχαν σταματήσει την προέλαση των Βρετανό-ισραηλινών τα Ηνωμένα Έθνη και η πίεση του προέδρου Eisenhower (US office of the Historian). Αυτή του η νίκη τον ανέβασε πολύ ψηλά στα μάτια όλων των Αράβων, ενίσχυσε κατά πολύ το εκσυγχρονιστικό παναραβικό κίνημα, και οδήγησε στη δημιουργία της Ηνωμένης Αραβικής Δημοκρατίας μεταξύ Συρίας και Αιγύπτου, το 1958. Η δράση του είχε, επίσης, το αποτέλεσμα του Ιρακινού coup d’ état του 1959 που, μολονότι καταπνίγηκε, έθεσε το Ιράκ εκτός Συμφώνου της Βαγδάτης και έστρεψε τον ιρακινό λαό προς το Baath και τον κομμουνισμό, απέναντι στους δυτικούς. Με την αποχώρηση του Ιράκ άλλαξε το όνομα του Συμφώνου – δηλαδή, από Σύμφωνο της Βαγδάτης σε CENTΟ. Μετακινήθηκε, επίσης, η έδρα του Οργανισμού από τη Βαγδάτη στην Άγκυρα, όπως και το πυρηνικό πρόγραμμα από τη Βαγδάτη στην Τεχεράνη, κ.ά. (Brilliant maps).

Τα μέλη του Central Treaty Organisation (CENTO) (με κίτρινο)

Ο τρόπος λειτουργίας του Συμφώνου έφερε από μόνος του εσωτερικά προβλήματα, χωρίς να χρειάζεται εξωτερική παρέμβαση. O CENTO είχε μία σταθερή λειτουργική δομή. Είχε συμβούλιο υπουργών, πού ήταν το ανώτερο όργανο και συνδιασκεπτόταν σε ετήσια βάση, οικονομική επιτροπή, γραμματεία και υποεπιτροπές υγείας, εμπορίου και επικοινωνίας (Encyclopedia Iranica). Αναλύοντας τις αρχές και τους στόχους της, η συνθήκη παρουσιάζεται ελλιπής. Είχε θετικά σημεία, όπως την απαγόρευση της εμπλοκής στα έτερα κράτη-μέλη, αλλά και αρνητικά, όπως την πρόβλεψη για αναδιοργάνωση του οργανισμού μετά από 5 έτη, γεγονός που τον καθιστούσε ασταθή. Οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία βάσισαν την άμυνα της περιοχής απέναντι στην προέλαση του κομμουνισμού πάνω σε μία περιοχή επιρρεπή σε ριζικές αλλαγές. Επιπλέον, ανέμεναν τη βελτίωση των κρατικών οργανισμών και την πρόοδο της οικονομίας και της τεχνολογίας τους σε δυτικά πρότυπα, δίχως όμως, να υπάρχουν τα κατάλληλα θεμέλια για να επιτευχθεί αυτό. Επίσης, παρ’όλο που ο Οργανισμός είχε μία καλά οργανωμένη στρατιωτική επιτροπή, δεν δημιούργησε αυτόνομο στρατιωτικό σώμα, όπως οι άλλοι οργανισμοί που προαναφέρθηκαν, και απλώς περιορίστηκε σε συγκεκριμένες κοινές στρατιωτικές ασκήσεις.

Απεικόνιση της εποχής

Από οικονομικής και υλικοτεχνικής άποψης, κατασκευάστηκε η σιδηροδρομική γραμμή που ένωνε την Τουρκία με το Ιράν, και γραμμές τηλεπικοινωνίας που ένωναν Άγκυρα-Τεχεράνη με το Καράτσι (πρώην πρωτεύουσα του Πακιστάν). Λιμάνια βελτιώθηκαν και μεγάλωσαν, κατασκευάστηκε οδική ένωση μεταξύ των τριών πρωτευουσών, ενώ, ταυτόχρονα, έγιναν πολλές επενδύσεις προς βιομηχανοποίηση με κρατική -το USAID (United States Agency for International Development) ήταν ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες που συνεισέφεραν στον εκσυγχρονισμό των κρατών του CENTO- και ιδιωτική πρωτοβουλία. O CENTO είχε ακόμα και τα δικά του ταμεία (Τhe Multilateral Technical Cooperation Fund & Τhe Multilateral Scientific Fund) στα οποία συνεισέφεραν όλοι, με τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ να συνεισφέρουν περισσότερο (EncyclopediaIranica).

Η Διάλυση Του CENTO

Βέβαια, μεταξύ των κρατών που υπέγραψαν τη συνθήκη, η διάθεση για συνεργασία ήταν περιορισμένη. Επιπλέον, οι δυτικοί εταίροι περίμεναν ότι θα διατηρούν πολύ μεγάλο έλεγχο στην περιοχή, και ειδικά οι ΗΠΑ με τα πολυετή τους (οικονομικά) συμφέροντα, χωρίς να ανταποδίδουν πάντα τα δέοντα. Αντίστοιχα, τα κράτη-μέλη του Οργανισμού είχαν τα δικά τους συμφέροντα να διεκδικήσουν, και αποζητούσαν περισσότερες ελευθερίες. Ορισμένες φορές, μάλιστα, οι διεκδικήσεις αυτές τους έφερναν σε πολεμικές συρράξεις με άλλες χώρες.

Είναι περίεργο το ότι ο CENTΟ, καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του μέχρι το 1979, δεν πήρε μέρος σε κανέναν πόλεμο, ενώ μέλη του ενεπλάκησαν σε πολέμους, όπως ο δεύτερος και ο τρίτος Ινδό-πακιστανικός πόλεμος (1965 & 1971 αντίστοιχα). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το Πακιστάν δεν στηρίχτηκε επίσημα από κανένα μέλος του CENTO, όπως επίσης και η Τουρκία ενήργησε μόνη της στην εισβολή στην Κύπρο το 1974. Οι ενέργειες αυτές αποδυνάμωναν τον Οργανισμό, και δεν φαινόταν να έχει λόγο ύπαρξης. Το 1978, οι εσωτερικές διαμάχες του Ιράν ανάγκασαν τον Mohammad-Reza Pahlavi, τον ιδιαίτερα αυταρχικό και εκσυγχρονιστή και τελευταίο Σάχη του, να μειώσει την συμμετοχή του στον Οργανισμό. Με την εξορία του Pahlavi και την ανάληψη της εξουσίας από τον Ayiatollah Khomeini (1979), η φύση του Ιρανικού κράτους άλλαξε ριζικά, και μαζί του ήρθε και η αποχώρηση από τον CENTO. Αυτή ήταν και η χαριστική βολή για την ύπαρξη του Οργανισμού: Χωρίς τον κεντρικό της σύνδεσμο, η Τουρκία και το Πακιστάν αποχώρησαν τον ίδιο χρόνο.

Συγκρίνοντας τον CENTO με τη μητέρα-οργάνωση, το ΝΑΤΟ, εμφανίζονται σημαντικές διαφορές. Οι βασικές τους λειτουργίες και αρχές είναι παρεμφερείς. Παρατηρούμε, όμως, ότι η ηγετική έλλειψη των ΗΠΑ δημιουργεί προβλήματα στον τρόπο με τον οποίο ιεραρχούνται τα συμφέροντα του Οργανισμού. Επιπροσθέτως, καμία χώρα δεν διέθετε στρατεύματα σε κολεκτίβα, όπως στο ΝΑΤΟ, ενώ δεν υπήρχε ιδιαίτερό πνεύμα αλληλοπροστασίας και αλληλοβοήθειας μεταξύ των τριών κρατών. Ταυτόχρονα, το CENTO δεν είχε την ίδια βάση κρατών, όπως το ΝΑΤΟ. Τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν πιο στενούς δεσμούς με τις ΗΠΑ, είτε οικονομικούς, είτε πολιτικούς και ιστορικούς. Αντίθετα, στη Μέση Ανατολή, ούτε τότε ούτε σήμερα οι ΗΠΑ έχουν αρκετή επιρροή. Μολαταύτα, το CENTO ήταν καλύτερα οργανωμένο και αν και μικρότερο ήταν αρκετά αποτελεσματικό στη διαχείριση των πόρων του και στις στρατιωτικές του ασκήσεις. Αυτό που φαίνεται να κατέστρεψε το CENTO ήταν οι εξελίξεις και οι συμπεριφορές των κρατών-μελών του. Η ασταθείς σχέσεις μεταξύ τους, στην περιφέρεια τους καθώς και στο εσωτερικό τους, χωρίς σταθερή και αποστασιοποιημένη από τη περιοχή ηγεσία, ήταν μία συνταγή καταστροφής που σιγόβραζε για 24 χρόνια. Πήρε καιρό για να έρθει η διάλυση –ενός επί της ουσίας ανενεργού οργανισμού–, αλλά έγινε απότομα, με την απόφαση του Khomeini. Θα πρέπει, λοιπόν, τίποτα να μην θεωρείται δεδομένο, ειδικά όταν αφορά συνεργασίες που δεν είναι σαφής ο στόχος τους. Ίσως η απειλή Trump για το ΝΑΤΟ, ο οποίος πολλές φορές έχει αναφερθεί εναντίον του, να είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι φαίνεται, και πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη.

Πηγές: