Πώς ισοπεδώθηκε κάθε πλάνη του πρώιμου μετα-ψυχροπολεμικού κόσμου
Του Αλέξανδρου Δρίβα
Διαβάζοντας ένα βιβλίο που αφορούσε την ελληνική εξωτερική πολιτική ελέω ακαδημαϊκών καθηκόντων, έπεσαν στα μάτια μου περισπούδαστοι και γεμάτοι έπαρση τίτλοι κεφαλαίων. Βλέπετε, σε καιρούς ειρήνης είναι πολύ εύκολο να χλευάζουμε τον «πόλεμο» και να τον θεωρούμε κάτι «μακρινό» και κάτι που μπορούσε να αποφευχθεί. Αυτά τα κεφάλαια και αυτά τα βιβλία, σαφώς και δεν γράφτηκαν μόνο στην Ελλάδα. Άλλωστε η Ελλάδα δυστυχώς δεν έχει φτιάξει μια σκέψη-σχολή που να επηρεάζει έστω τον περίγυρό της.
Για πάρα πολλά έτη αναμασούσε τις «τάσεις» που δημιουργούνταν στη Δύση. Αυτές έμοιαζαν πάρα πολύ στη μορφή με κίνημα «οργανωμένου καλού», ύμνων «παγκόσμιας φιλευσπλαχνίας» και προπάντων, Καντ. Πολύ Ιμάνουελ Καντ. Γιατί σήμερα, όπου και αν κοιτάξουμε βλέπουμε τα αντίθετα; Τι κάναμε λάθος; Τι πρέπει να διδαχθούμε οι Έλληνες από όλα όσα γίνονται σε όλη τη γη εδώ και αρκετά χρόνια;
Ρεαλισμός: Μια θεωρία χωρίς… άποψη
Η λατρεία που έχουμε στο «εγώ» μας, είναι τις περισσότερες φορές υπεύθυνη για τα μεγαλύτερά μας λάθη. Πιο συγκεκριμένα, θεωρούμε ταυτόσημη τη γνώμη-άποψη που φέρουμε, ως ταυτόσημη με την αλήθεια. Η ελευθερία του λόγου, πέραν από την ηθική και ανθρωπιστική της διάσταση, θεσπίστηκε και θωρακίστηκε νομικά στον πολιτικό κόσμο για έναν πρακτικό λόγο: Για τη σύνθεση. Αυτή υπήρξε η ατμομηχανή της προόδου. Τι γίνεται όταν οι «απόψεις» υπάρχουν απλώς για να υπάρχουν και δεν έχουν μερίδιο στην αλήθεια; Τότε οδηγούμαστε σε πλάνη. Αν οι σκέψεις είναι λανθασμένες τότε θα ακολουθήσουν λάθη σε αποφάσεις και τελικά, οι δράσεις θα οδηγήσουν σε κακά αποτελέσματα. Άλλη μια διάσταση που βοηθά την μαμή των λαθών να είναι κοντά στο ανθρώπινο είδος, είναι η ταύτιση της πρόθεσης και το σχεδιασμό-υλοποίηση στρατηγικών. Ερευνούμε το αν είναι καλές ή κακές οι προθέσεις και όχι αν έχουν ορθό (δηλαδή ορθολογικό) υπόβαθρο.
Η θεωρία του ρεαλισμού στις διεθνείς σχέσεις, έχει αρκετές κατευθύνσεις. Κλασικός Ρεαλισμός, Νεοκλασικός Ρεαλισμός, Νεορεαλισμός και Στρατηγικός Ρεαλισμός, αποτελούν τους βασικούς πυλώνες του ρεαλιστικού υποδείγματος. Ο πρώτος, έχει τους Θουκυδίδη, Μακιαβέλι και Χομπς σαν «πατέρες» του. Εστιάζει στην ανθρώπινη φύση η οποία οδηγείται από την ανάγκη για ασφάλεια, το πολιτικό πεπρωμένο, την πολιτική επιβίωση και το δίλημμα ασφάλειας. Ο Νεοκλασικός Ρεαλισμός, έχει σαν θεμελιωτή του τον Hans Morgenthau και εστιάζει στη διεθνή αναρχία που αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της διεθνούς πολιτικής και η οποία νομοτελειακά, οδηγεί τα κράτη στη σύγκρουση. Ο Νεορεαλισμός του Waltz, στηρίζεται στη δομή του διεθνούς συστήματος το οποίο υποχρεώνει τα κράτη να πάρουν αποφάσεις με γνώμονα την επιρροή του συστήματος πάνω τους. Τέλος, ο Στρατηγικός Ρεαλισμός του Τ. Schelling, αποτελεί περισσότερο έναν οδηγό επιβίωσης στη διεθνή αρένα όπως αυτή περιγράφεται στον Νεοκλασικό Ρεαλισμό και στον Νεορεαλισμό (αλλιώς, Συστημικό Ρεαλισμό). Η απειλή χρήση βίας, κρατά το «κλειδί» της επιτυχίας ενός κράτους στις διεθνείς του υποθέσεις και όχι η χρήση βίας αυτή καθ’αυτή, σύμφωνα με τον Στρατηγικό Ρεαλισμό ο οποίος συνιστά έναν ρεαλιστικό οδηγό διαπραγμάτευσης και λήψης αποφάσεων.
Το κοινό DNA όλων των παραπάνω κατευθύνσεων, έγκειται στις εξής έννοιες. Οι χώρες και οι άνθρωποι, διεκδικούν τα συμφέροντά τους. Υπολογίζουν την ισορροπία δυνάμεων και επιδιώκουν τα συγκριτικά οφέλη. Επιπρόσθετα, δεν υπάρχει για τον Ρεαλισμό κάποια «αιώνια ειρήνη» ή κάποια τέλεια κατάσταση (σ.σ ουτοπική) η οποία μπορεί να λάβει χώρα στην πραγματικότητα στις διεθνείς σχέσεις. Η σύγκρουση, έρχεται λόγω αυτής της διεκδίκησης των συμφερόντων και εκείνος που εξασφαλίζει τα συμφέροντά του, είναι ο ισχυρότερος. Τα παραπάνω, σύντομα χαρακτηριστικά της κοσμοθεωρίας του Ρεαλισμού, μόνο αυτονόητα δεν υπήρξαν. Πάμπολλοι επικριτές του, θεώρησαν και θεωρούν τις ρεαλιστικές επιταγές ως «αυτεκπληρούμενες προφητείες που οδηγούν στη σύγκρουση» ή ως «απαρχαιωμένες αντιλήψεις οι οποίες έχουν απαισιόδοξη οπτική για τα ανθρώπινα πράγματα». Στην πράξη ο Ρεαλισμός δεν έχει «γνώμη». Δεν έχει «άποψη». Έχει οικειοθελώς προσδεθεί στο άρμα της πραγματικότητας.
Οι Ρεαλιστές που …βρέθηκαν και οι «Μοδάτοι» που εξαφανίστηκαν
Κάποτε ένας πνευματικός εγκέλαδος της ανθρώπινης νόησης, ο Φρειδερίκος Νίτσε, αναρωτήθηκε με παράπονο ως εξής: «Πρέπει σε μερικούς να σπάσει κανείς τα αυτιά, για να μάθουν να ακούν με τα μάτια;». Με άλλα λόγια, μια από τις συνηθέστερες πλάνες στις οποίες υποπίπτουμε, αφορά τη θέλησή μας να δούμε πράγματα που δεν υπάρχουν. Οποιαδήποτε πολιτική δράση, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, έχει τη βάση της στο φόβο, στη δόξα και στο συμφέρον. Ο Ρεαλισμός ουδέποτε θα «προβλέψει» κάποιο τελικό στάδιο ωρίμανσης της ανθρωπότητας επειδή καταργήθηκε το Δίκαιο του Πολέμου. Ουδέποτε ο Ρεαλισμός θα μπλεχτεί με την ιδεολογία, όπως άλλα θεωρητικά μοντέλα (Μαρξιμός και Φιλελευθερισμός). Το ρεαλιστικό υπόδειγμα στηρίζεται όχι στην άποψη, αλλά στην πλήρη –μολονότι δύσπεπτη- αποδοχή της πραγματικότητας. Το ρεαλιστικό υπόδειγμα δε στηρίζεται στο ευκταίο, αλλά στο εφικτό. Κανείς συνεπής ρεαλιστής επομένως δε θα γράψει για κάποιο «Τέλος της Ιστορίας» (βλ. Φ.Φουκουγιάμα) ούτε θα μπει σε κάποια συζήτηση για «αισιοδοξία» και «απαισιοδοξία». Η αχρωματοψία διέπει τον Ρεαλισμό.
Το τέλος της πλάνης
Η χρηματοοικονομική κρίση της Lehman Brothers κατέδειξε τα όρια των λεγόμενων πλουραλιστικών θεωρητικών υποδειγμάτων (σ.σ φιλελευθερισμός αλληλεξάρτησης, δημοκρατικός φιλελευθερισμός, θεσμικός & κοινωνιολογικός, λειτουργισμός και νεολειτουργισμός καθώς και κονστρουκτιβισμός) τα οποία ήταν ταυτόσημα με τις ερμηνείες τους. Όλα τα παραπάνω υποδείγματα, έχουν ως κύριο άξονά τους (έμμεσα ή άμεσα) τον οικονομισμό. Οι ρεαλιστές ουδέποτε απέρριψαν οτι τα κράτη συνεργάζονται. Αυτό που υποστηρίζει ο Ρεαλισμός, είναι πως τα κράτη αναγκάζονται να συνεργαστούν για να αδράξουν οφέλη, όταν δεν έχουν ικανή ισχύ για να τα αποκτήσουν μόνα τους. Με άλλα λόγια, ένας ρεαλιστής συμπαθεί πολύ περισσότερο τον Πρωταγόρα, ο οποίος υποστήριζε πως κοινωνία φτιάξαμε για να προστατευθούμε από τα θηρία, όχι επειδή αγαπήσαμε ο ένας τον άλλον.
Ένας κόσμος με την Ε.Ε υπό κατάρρευση, ένας κόσμος που αναρωτιέται αν ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ θα βάλει τέλος στον Φιλελευθερισμό και θα υιοθετήσει ξανά τον προστατευτισμό, ένας κόσμος στον οποίον πολλά ευρωπαϊκά κράτη, με άρτια θεσμική ολοκλήρωση συγκεντρώνουν ποσοστά ακροδεξιάς με τα οποία κάποτε έβγαζαν κυβερνήσεις μετριοπαθή κόμματα, σίγουρα έχει ανάγκη τον Ρεαλισμό. Η πίστη μας (σχεδόν φανατική) σε πλάνες γραμμικής πορείας του κόσμου (συμμετρικής και μονίμως ανοδικής σε πρόοδο) μας τύφλωσε στην κυριολεξία. Η μη μελέτη της Ιστορίας, προκρίθηκε από αρκετούς. Ο λόγος; Επειδή η Ιστορία «ανακαινίζει έχθρες και μίση». Ο εκφυλισμός της ανάλυσης και της ερμηνείας των διεθνοπολιτικών φαινομένων, επήλθε με κριτικές που έμοιαζαν περισσότερο με χαρακτηρισμούς καθημερινών ανθρώπων, παρά με αναλύσεις σχεδιασμών, κινήτρων, κινδύνων και όσων υπάρχουν σε ένα SWOTAnalysis που σέβεται τον εαυτό του. Έτσι, η Δύση διασπάστηκε. Δεν υπάρχει Ευρω-ατλαντικός (ενιαίος και συμπαγής) κόσμος, η Ε.Ε το 2016 έχασε ένα μέλος, οι τρομοκρατικές επιθέσεις σε ευρωπαϊκά κράτη και ο θάνατος αθώων ανθρώπων κατέδειξε το πραγματικό κόστος των εμμονών σε οικονομίστικες και υπέργειες ελπίδες.
Η άνοδος νέων δυνάμεων με «εφηβική» διάθεση, όπως η Κίνα και η Ρωσία, υπενθύμισε στη Δύση πως η χρήση κριτηρίων πολιτισμικού και ιδεολογικού υποβάθρου, δεν οδηγεί στην εξισορρόπηση τέτοιων χωρών. Η Μέση Ανατολή μας υπενθυμίζει πως η γη δεν είναι επίπεδη και ότι η συμφωνία Sykes-Picot, δεν μπορεί να διαρκέσει για πάντα. Η ιδεολογικοποίηση συζητήσεων των «υπέρ» και «κατά» της παγκοσμιοποίησης, αποτελεί κομμάτι της μεγάλης παγίδας. Αυτό που υποστηρίζει ένας συνετός ρεαλιστής, είναι πως ο άνθρωπος εμπιστεύεται αυτό που γνωρίζει. Και γνωρίζει, αυτό που είναι κοντά του.
Όταν ο ρεαλιστής κοιτά το έθνος-κράτος ως μονάδα στις διεθνείς σχέσεις, δεν το κάνει γιατί είναι «εθνικιστής» ή «απαρχαιωμένος». Το κάνει γιατί δεν μπορεί να βρει μικρότερο (και συνάμα συμπαγή) φορέα ισχύος στο διεθνές σύστημα.
Και η Ε.Ε; Όλα αυτά τα παραδείγματα που προχώρησαν με βάση τα πλουραλιστικά μοντέλα μετά τον Β’ Π.Π; Το Μπρέτον Γουντς; Η διεθνής οργάνωση; Ο Ρεαλισμός απαντά με σαφήνεια: Η Ε.Ε δημιουργήθηκε για να «κλείσει» ένας ικανός οικονομικός και εμπορικός χώρος ώστε να ανακυκλώνονται τα πλεονάσματα της Δύσης την εποχή του Ψυχρού Πολέμου και για να υπάρξει ένα θεσμικό «κουτί» το οποίο θα θωρακίζει μέρος της Ευρώπης από τη σοβιετική επιρροή. Ο Ρεαλισμός θα πει πως η Δύση όταν ήταν ισχυρή χρησιμοποίησε εργαλεία διεθνούς οργάνωσης, με τη δημιουργία διάφορων οργανισμών επειδή έπραττε εκ του ασφαλούς (ούσα ισχυρότερη από άλλους δρώντες). Σήμερα οι ΗΠΑ προτιμούν τις διμερείς διαπραγματεύσεις από τις πολυμερείς.
Τα «οράματα» που μοιράζονταν και κοινωνούσαν όσοι με αλαζονεία έγραφαν τίτλους «Πού πήγαν οι Ρεαλιστές;», άγγιξαν και την Ελλάδα. Η Ελλάδα πίστευε για καιρό ότι δεν χρειαζόταν εξωτερική πολιτική καθώς το ότι ήταν μέλος του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε, θεωρούσαν ότι αρκούσε για την επιβίωσή της στη διεθνή αναρχία. Σύμφωνα με αυτούς, η αύξηση του όγκου εμπορίου μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας θα έκανε το Αιγαίο μια «λίμνη ειρήνης» και πως νομοτελειακά, η Τουρκία θα γινόταν πλήρες μέλος της Ε.Ε. Σήμερα, το μόνο που ενδιαφέρει έναν ρεαλιστή, είναι να βρεθεί η χρυσή τομή μιας αξιόπιστης ισορροπίας ισχύος σε παγκόσμια κλίμακα. Ο Ρεαλισμός είναι πολύ ισχυρός για να στηριχθεί σε πομφόλυγες και κορώνες, τύπου «Πού είναι τώρα οι πλουραλιστές;». Συνεπείς στον κόσμο της πραγματικότητας και της αναζήτησης λύσεων, οι ρεαλιστές χρειάζεται να πολλαπλασιαστούν ώστε να μην επεκταθούν ξανά τέτοιες πλάνες οι οποίες θα μας φέρουν προ αδιεξόδου. Πιο επικίνδυνοι από τα rogue states είναι εκείνοι που δε βλέπουν κράτη να έχουν τέτοια εξέλιξη με βάση απλώς κάποια επιθυμία-ευχή, που υποδύεται την πρόβλεψη.
Ποια τελικά ήταν η νίκη του Ρεαλισμού; Ο κόσμος στηρίζεται στην ισορροπία ισχύος. Η περίοδος αφθονίας προκύπτει από μια ισορροπία ισχύος η οποία δεν είναι μόνιμη και διαρκώς αλλάζει. Ο Ρεαλισμός μολονότι χαρακτηρίζεται ως «αμετακίνητος» και «στάσιμος» υπενθυμίζει στους θιασώτες της «προόδου» και της «σχετικολογίας» την ίδια την διαρκή κίνηση και διαρκή αλλαγή που προάγουν την εξέλιξη. Η εξέλιξη δεν μπορεί να έχει ειρηνικά μέσα. Αλλαγή στον κόσμο του ρεαλιστή, σημαίνει ανισορροπία δυνάμεων. Η ανακατανομή ισχύος είναι πάντα επώδυνη καθώς άλλοι προσπαθούν να αποτρέψουν την απώλεια ισχύος (συντηρητικές δυνάμεις) και άλλοι να αποκτήσουν μεγαλύτερη (αναθεωρητικές δυνάμεις).
Το να προετοιμαζόμαστε για τον κόσμο που ανατέλλει, αυτό είναι πρόοδος. Και ο κόσμος που εξελίσσεται, δεν μπορεί να στηριχθεί –δυστυχώς- σε ευχές, εκτός και αν «ευχές» είναι η ισορροπία ισχύος και η καλή ανάγνωση των συμφερόντων των δρώντων.
* Ο Αλέξανδρος Δρίβας είναι Υποψήφιος Διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο “Ελληνοαμερικανικές Σχέσεις”, Συντονιστής ΤΟΡΕΝΕ-ΙΔΙΣ, μέλος Maritime & Seapower Analysis Group-ΕΛΙΣΜΕ, AHEPA Solon HJ04.
Liberal
