Η ίδρυση και το έργο της Κοινωνίας των Εθνών

Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία και τη δίαλυση του πρώτου ΟΗΕ

Κοινωνία Των Εθνών: Η Πρώτη Προσπάθεια Παγκόσμιας Συνεννόησης
Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΔΡΑΓΩΝΑΣ

Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1919, μια σειρά από Συνθήκες (π.χ. οι Συνθήκες του Αγίου Γερμανού, του Neuilly, του Trianon και των Σεβρών) διατηρούσαν μια εύθραυστη -όπως αποδείχθηκε- ειρήνη. Το περιεχόμενό τους έκανε έκδηλη την τάση κατάλυσης των -μέχρι πρότινος- πολυεθνικών αυτοκρατοριών, την εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης, καθώς και την αποκατάσταση της νέας ισορροπίας δυνάμεων στην Ευρώπη, στοχεύοντας κατά κύριο λόγο στην αναστολή της επανισχυροποίησης της Γερμανίας, αλλά και στη σταθεροποίηση της μετεπαναστατικής Ρωσίας. Μεταξύ αυτών των Συνθηκών ήταν και η Συνθήκη των Βερσαλλιών (28 Ιουνίου 1919), η οποία όχι μόνο τερμάτισε -και τυπικά πια- τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά, παράλληλα, έθεσε τις βάσεις για τη νέα τάξη πραγμάτων στη μεταπολεμική εποχή. Έχοντας πρόσφατη την εμπειρία ενός μεγάλου πολέμου, και με κύριο μέλημα την αποφυγή ενός νέου, η Συνθήκη των Βερσαλλιών αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ), ενός υπερεθνικού οργανισμού παγκόσμιας εμβέλειας, στόχος του οποίου θα ήταν η διατήρηση της ειρήνης.

Η ίδρυση της ΚτΕ, όμως, δεν ήλθε ως απότοκο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ιδέα της δημοκρατικής οργάνωσης των διεθνών σχέσεων είχε έντονα κυοφορηθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου, ήδη από το 1915. Η εν λόγω ιδέα, ωστόσο, δεν αποκρυσταλλώθηκε μέχρι το 1918, όταν ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (Η.Π.Α.), Woodrow Wilson, δήλωσε στο Κογκρέσο ότι «θα όφειλε να συσταθεί με συμβατική πράξη μια γενική Κοινωνία των Εθνών, με σκοπό την παροχή αμοιβαίων εγγυήσεων πολιτικής και εδαφικής ανεξαρτησίας τόσο στα μικρά όσο και στα μεγάλα κράτη». Με αυτόν τον τρόπο, ο Αμερικανός Πρόεδρος εισήγαγε ένα νέο φάσμα αρχών, το οποίο -βασισμένο σε αρχές δικαίου- εξέφραζε τη ριζοσπαστική του αντίληψη για την οργάνωση των διεθνών σχέσεων σε παγκόσμια κλίμακα υπό το πρίσμα της διαφαινόμενης μεταπολεμικής ειρήνης. Ωστόσο, ο ιδεαλισμός της διακήρυξης του Wilson μπορεί να αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και ιδεολογική βάση για την ΚτΕ, αλλά η σύστασή της υπαγορευόταν από τη ρεαλιστική αίσθηση της ανάγκης για επέκταση της εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής στις διακρατικές σχέσεις, έπειτα από την πτώση των ιμπεριαλιστικών αυτοκρατοριών.

Βασικά χαρακτηριστικά της ΚτΕ ήταν η οικουμενικότητα, η ισότητα και η τριμερής οργανωτική της διάρθρωση μέσω της δημιουργίας θεσμικών οργάνων, όπως η Συνέλευση, το Συμβούλιο και η Γραμματεία. Ο οικουμενικός χαρακτήρας του νέου οργανισμού υπογραμμίστηκε μέσα από τη δυνατότητα προσχώρησης σε αυτόν κάθε ανεξάρτητου κράτους, συμπεριλαμβανομένων των ηττημένων του πολέμου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των 32 ιδρυτικών μελών σε 60 κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930, για να συρρικνωθεί και πάλι σε 45 περί τα τέλη της ίδιας δεκαετίας. Μεταξύ των ιδρυτικών μελών βρέθηκε και η Ελλάδα υπό την ηγεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου, η οποία εντάχθηκε στον Σύνδεσμο ως νικήτρια δύναμη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την άλλη πλευρά, η ισότητα αντικατοπτρίστηκε μέσω της τήρησης της αρχής της ομοφωνίας κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων τόσο στο Συμβούλιο όσο και στη Συνέλευση, χωρίς, ωστόσο, να υπονομεύεται η αποφασιστική παρουσία των Μεγάλων Δυνάμεων. Για παράδειγμα, στη Συνέλευση της ΚτΕ, η Μεγάλη Βρετανία εξασφάλιζε έξι ψήφους -μια της μητρόπολης και μία από τις αποικίες της Αυστραλίας, του Καναδά, της Νέας Ζηλανδίας, των Ινδιών και της Νοτιοαφρικανικής Ένωσης-, έχοντας έτσι τη δυνατότητα να περνά τις θέσεις της χωρίς δυσκολία. Η Συνέλευση διενεργούσε ετήσιες συνόδους με τη συμμετοχή όλων των μελών του οργανισμού, ενώ το Συμβούλιο ήταν ένα πιο ευέλικτο όργανο, αποτελούμενο από τις πέντε Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, τέσσερις από τις οποίες αποτελούσαν η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ιαπωνία. Το πέμπτο μέλος θα ήταν οι Η.Π.Α., αλλά η καταψήφιση της Συνθήκης των Βερσαλλιών από το αμερικανικό Κογκρέσο (1920) έθεσε τους εμπνευστές του πρωτοποριακού εγχειρήματος εκτός οργανισμού. Αντικαταστάθηκε αργότερα, όμως, όταν η Γερμανία έγινε μέλος του οργανισμού (1926), και απέκτησε θέση στο Συμβούλιο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις συμμετείχαν ως μόνιμα μέλη σε αυτό, ενώ τα μη-μόνιμα μέλη υποδεικνύονταν από τη Συνέλευση, και ποίκιλαν από τέσσερα -που ήταν ο αρχικός αριθμός- σε έξι αργότερα, για να φτάσουν ακόμη και τα δεκαπέντε, πριν σταθεροποιηθούν στα έντεκα. Μεταξύ των πρώτων τεσσάρων μη-μόνιμων μελών του Συμβουλίου βρέθηκε και η Ελλάδα, ούσα άμεσα σχετιζόμενη με το ζήτημα της διευθέτησης της κυριότητας περιοχών της Μικράς Ασίας. Τέλος, η Γραμματεία εκτελούσε διοικητικά καθήκοντα, καθώς ήταν υπεύθυνη για την προετοιμασία της ημερήσιας διάταξης της Συνέλευσης και του Συμβουλίου, αλλά και για τη δημοσίευση των εκθέσεων των συνεδριάσεων του οργανισμού. Ακόμη, ως όργανο της ΚτΕ μπορεί να θεωρηθεί και το Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης (Δ.Δ.Δ.Δ.), τη λειτουργία του οποίου επόπτευε ο οργανισμός. Συγκεκριμένα, το Άρθρο 14 του Συμφώνου της ΚτΕ προέβλεπε την ίδρυση του Δ.Δ.Δ.Δ., ενώ το καταστατικό του εκπονήθηκε από ειδική επιτροπή εμπειρογνωμόνων, και υιοθετήθηκε από τη Συνέλευση το 1920.

Η ΚτΕ έδωσε σάρκα και οστά σε μια ρηξικέλευθη για την εποχή αντίληψη περί ορθολογικής οργάνωσης των διεθνών σχέσεων. Ωστόσο, οι ευοίωνες προοπτικές της σύντομα βρέθηκαν αντιμέτωπες με μια διπλή πρόκληση: τη διατήρηση της ειρήνης και την εφαρμογή των προαναφερθεισών Συνθηκών του 1919-1920. Μπροστά σε αυτή την πρόκληση απογυμνώθηκαν τόσο τα δομικά προβλήματα του νεοσύστατου εγχειρήματος, όσο και η αδυναμία εμπέδωσης των αρχών και των αξιών που αυτό πρέσβευε. Η μη συμμετοχή των Η.Π.Α. στον οργανισμό, και η ολιγόχρονη συμμετοχή της Σοβιετικής Ένωσης (1934-1939) αποστέρησαν το εγχείρημα της ΚτΕ από τη βασική προϋπόθεση επιτυχίας του: την οικουμενικότητα. Παράλληλα, ενίσχυσαν τις μονόπλευρες τάσεις και τον ευρωκεντρικό χαρακτήρα του οργανισμού, μετατρέποντάς τον σε πεδίο ανταγωνισμού γαλλικών και βρετανικών συμφερόντων. Ιδεολογική ήττα και ταφόπλακα για την ΚτΕ αποτέλεσε η άνοδος ολοκληρωτικών καθεστώτων στις αρχές της δεκαετίας του 1930, οδηγώντας στην απόσυρση της Ιαπωνίας, της Γερμανίας και της Ιταλίας από τον Σύνδεσμο κατά τα μέσα της ίδιας δεκαετίας. Ακόμη, η αποτυχία του συστήματος συλλογικής ασφάλειας, λόγω της στήριξής του σε δυο αποδυναμωμένες από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο χώρες (τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία), αλλά και η έλλειψη αποφασιστικότητας σε κρίσιμες περιστάσεις, ως απόρροια των αντίρροπων συμφερόντων των δύο δυνάμεων που αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά του Συνδέσμου, υπονόμευσαν τη λειτουργία του συστήματος.

Μολαταύτα, η ΚτΕ πρόλαβε να παράξει σημαντικό έργο, συνεισφέροντας αποφασιστικά στην ανόρθωση και ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής Ευρώπης, και δίνοντας έμφαση στην επίλυση οικονομικών και κοινωνικών ζητημάτων, μεταξύ των οποίων βρέθηκε και η αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα. Μεταξύ των επιτυχιών της συμπεριλαμβάνεται η καίρια συμβολή της στην οργάνωση και εξυπηρέτηση της τεχνικής συνεργασίας, κυρίως σε θέματα οικονομικής και κοινωνικής φύσεως. Ακόμη, η βαριά της κληρονομιά αφήνει πίσω μια πρωτοφανή για τα δεδομένα της εποχής θεσμική οργάνωση πολυμερούς διπλωματίας, η οποία ήλθε να αντικαταστήσει τη συνήθη πρακτική της μυστικής διπλωματίας μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων, και να προσδώσει διαφάνεια στις διαδικασίες επίλυσης διαφορών. Παρά τη «χρεοκοπία» της, η Κοινωνία των Εθνών αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα για την οργάνωση μιας παγκόσμιας τάξης και, προπάντων, μια προσπάθεια παγκόσμιας συνεννόησης, έναν προάγγελο του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος συστάθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Πηγές: